Η ΑΠΟΤΥΠΩΣΗ ΤΗΣ ΗΛΕΙΑΣ ΣΤΟ ΔΙΑΦΩΤΙΣΤΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΡΗΓΑ ΒΕΛΕΣΤΙΝΛΗ

Ο βάρδος της ελευθερίας των λαών της βαλκανικής ο Ρήγας Βελεστινλής επεφύλαξε σημαντική θέση για τον τόπο μας την Ηλεία, στο μεταφραστικό και  εκδοτικό έργο του Ηθικός Τρίπους - «Τα Ολύμπια», το Νέο Ανάχαρση και την Χάρτα της Ελλάδας.

 Τα έργα αυτά  κατασχέθηκαν κατά τη σύλληψή του από τις αυστριακές αρχές, εξαιτίας των επαναστατικών του σχεδίων εναντίον της Οθωμανικής αυτοκρατορίας αλλά και του διαφωτιστικού του έργου.

 

Η ζύμωση που προκάλεσε η Γαλλική Επανάσταση στα ελληνικά πολιτικά πράγματα και στην ελληνική κοινωνική σκέψη κατά την τελευταία δεκαετία του 18^ου αι. βρήκε τη δραματικότερη έκφρασή της στις πολιτισμικές και πολιτικές δραστηριότητες του Ρήγα Βελεστινλή.

 Η εναλλακτική λύση που πρότεινε ο Ρήγας περιλάμβανε ένα πρόγραμμα πολιτισμικής αλλαγής, εμπνευσμένο από τα πιο προωθημένα αιτήματα του Διαφωτισμού και την ριζοσπαστική αναδιάρθρωση της πολιτικής και της κοινωνίας, με την επαναστατική ανατροπή των υπαρχουσών συνθηκών και την αντικατάστασή τους από μια νέα δημοκρατική τάξη πραγμάτων

Προφανώς οι αυστριακές αρχές, θορυβημένες από τη γαλλική απειλή, φοβήθηκαν ότι πίσω από τις δραστηριότητες του Ρήγα κρυβόταν μια τεράστια συνωμοσία, γι΄αυτό και ο ίδιος ο αυτοκράτορας ενδιαφέρθηκε προσωπικά για την υπόθεση του.

Σε έκθεσή του προς τον αυτοκράτορα της Αυστρίας ο υπουργός της Αστυνομίας έγραφε, ότι ο Ρήγας είχε ανακοινώσει στους φίλους του έξι μήνες πριν συλληφθεί ότι θέλει να ελευθερώσει το Μοριά από την τουρκική εξουσία και γι΄αυτό αποφάσισε να στείλει αντίτυπα της Χάρτας στους κατοίκους, καθώς επίσης και να μεταφράσει τον Ανάχαρσιν για να τους γνωρίσει τη θέση της χώρας τους και τις αρχές της ελευθερίας.

 

Στις 10 Μαΐου 1798 η αστυνομία της αυστροουγγρικής αυτοκρατορίας παρέδωσε στους Τούρκους το Ρήγα Βελεστινλή  και εφτά συντρόφους του. Ενάμισι μήνα μετά, στις 24 Ιουνίου του 1798 ο Ρήγας και οι σύντροφοί του αφού βασανίστηκαν φρικτά στραγγαλίστηκαν και τα άψυχα σώματά τους ρίχτηκαν στο Δούναβη από τον Πύργο Νεμπόισα που βρίσκεται κοντά στο Βελιγράδι.

Η ιδεολογική προετοιμασία της ελληνικής εξέγερσης, όπως είχε διαπιστώσει η αυστριακή αστυνομία, περιλάμβανε φιλολογικά σχέδια, όπως η μετάφραση των έργων Νέος Ανάχαρσις και Ηθικός Τρίπους, η δημοσίευση της Χάρτας της Ελλάδας, η σύνταξη της επαναστατικής προκήρυξης και άλλων έργων, που καλούσε το ελληνικό έθνος να εξεγερθεί για την ελευθερία του.

Οι λογοτεχνικές επιδιώξεις του Ρήγα,  ενσωματώθηκαν σε ένα ευρύτερο πατριωτικό πρόγραμμα αναβίωσης της ελληνικής αρετής και μια παράμετρός του ήταν η ιδέα και η ελπίδα αναστάσεως του ολυμπιακού πνεύματος στον τόπο, όπου γεννήθηκε .

Στο πλαίσιο αυτού του προγράμματος, ο Ρήγας είχε μεταφράσει το δράμα του Pietro Metastasio ''Τα Ολύμπια'' (L' Olimpiade) που συμπεριέλαβε  στον Ηθικό Τρίποδα που εκδόθηκε στη Βιέννη (1797), ένα χρόνο πριν συλληφθεί και βρει μαρτυρικό θάνατο.

Η σκηνή του δράματος τιμά ιδιαίτερα τον τόπο των Ηλείων καθότι σύμφωνα με την Μεγάλη Χάρτα εξελίσσεται μεταξύ Ολυμπίας και Ήλιδας , προς τις όχθες του Αλφειού ποταμού και πλησίον της σημερινής πόλης του Πύργου.

 Σχολιάζει  ο  Ρήγας  στη μετάφραση των "Ολυμπίων" ,

  "Εις τας πεδιάδας της Ήλιδας, εγγύς της πόλεως της Ολυμπίας, την λεγομένην τώρα Σταυρός και την Ήλιδα, Καλοσκόπι" .

 

Η μετάφραση  είχε στόχο «να διαφωτίσωσι τους Έλληνας περί του οποίοι ήσαν άλλοτε και οποίοι είναι τώρα» σημειώνει σε άλλο σημείο.

 

Ο Ρήγας δίνοντας τον τίτλο ''Τα Ολύμπια'' στην μετάφραση του ιταλικού έργου του Μεταστάσιο κατευθύνει αμέσως τον αναγνώστη στα γεγονότα των Ολυμπιακών Αγώνων.

 Με την αναφορά στα ολυμπιακά αγωνίσματα και τις παραστάσεις τους, τις οποίες παραθέτει στο βιβλίο του, προσδίδει μια δυναμική στην ενίσχυση του φρονήματος των σκλαβωμένων.

Ένα  στοιχείο απαραίτητο στην επαναστατική ψυχολογική τους προετοιμασία.

 Παράλληλα δε σφυρηλατεί την ενιαία εθνική ταυτότητα του νεοσύστατου ελεύθερου κράτους, μέσα από το θεσμό  πανελλήνιων δεσμών, όπως εκφράζονταν στους Ολυμπιακούς Αγώνες.

 

Ο Πιέτρο Μεταστάσιο, ποιητής και θεατρικός συγγραφέας ήταν ο μεγαλύτερος λιμπρετογράφος όπερας που γνώρισε ο 18^ος αιώνας!

Η πλούσια σειρά από τα μεταφρασμένα ηρωικά δράματά του ανταποκρίνονταν στα διδακτικά και ιδεολογικά αιτήματα του νεοελληνικού διαφωτισμού. Έτσι το έργο του  προωθήθηκε με ενθουσιασμό από τους Έλληνες Διαφωτιστές και  επιτέλεσε σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της νεοελληνικής θεατρικής παιδείας κατά την  προπαρασκευαστική φάση του Αγώνα. 

 

Λίγα στοιχεία για το θεατρικό έργο

Ο Ρήγας, με στόχο την ηθική ανανέωση και την  εθνική αφύπνιση μεταφέρει,  στο ελληνικό κοινό ένα έργο ευρέως διαδεδομένο  και δημοφιλή στον ευρωπαϊκό χώρο

Με τον αρχικό τίτλο «Ολυμπιάδα» σε λιμπρέτο του Μεταστάσιου, παρουσιάστηκε την περίοδο του καρναβαλιού του 1734 στο θέατρο Sant Angelo στη Βενετία,  η καλύτερη όπερα από τις 19 σωζόμενες του Βενετσιάνου συνθέτη Αντόνιο Βιβάλντι.

 Αρκετά έργα του ο Βιβάλντι τα  συνέθεσε για το γυναικείο μουσικό σχήμα του ορφανοτροφείου που εργαζόταν τότε και βρίσκεται μόλις λίγα μέτρα μακριά από τον Ναό του Αγίου Γεωργίου των Ελλήνων, γειτνιάζει μάλιστα με το Μέγαρο Κοκκίνη της Ελληνικής Αδελφότητας και την Ιερά Μονή των Εν Βενετία Ελληνίδων Ευγενών Μοναχών. Ενώ είχε συνθέσει έργα εμπνεόμενος και από άλλες περιόδους  της ελληνικής ιστορίας όπως το Βυζάντιο και την τουρκοκρατία.

Η Ολυμπιάδα είναι μια  μπαρόκ όπερα που διαδραματίζεται στις όχθες του Αλφειού,  είναι  το πρώτο λιμπρέτο όπερας με θέμα τους Ολυμπιακούς Αγώνες, ενώ το έργο αυτό ήταν ένα από τα σουξέ της εποχής.

Το έργο ανήκει στην εποχή του μπαρόκ, δηλαδή ένα ρεπερτόριο που αντλεί το μεγαλύτερο μέρος της θεματολογίας του από τους ελληνικούς μύθους.

 Ο Μεταστάσιο  περιγράφει το τοπίο της Ολυμπίας μέσα από την φαντασίωση ενός ανθρώπου του πρώιμου 18^ου αι. πηγές του είναι ο Παυσανίας και οι  αρχαίοι μύθοι

Πραγματικά η Ολυμπιάδα συνδυάζει στοιχεία από τις ιστορίες του Οινόμαου – Πέλοπα- Ιπποδάμειας, Οιδίποδα, τους γάμους της Ωραίας Ελένης καθώς και τους Ολυμπιακούς αγώνες .

Μάλιστα, ένα από τα τελευταία κομμάτια των Ολυμπίων, το χορικό, το οποίο δεν υπάρχει στο ιταλικό πρωτότυπο του Μεταστάσιου, αλλά είναι  σύνθεση του Ρήγα, μας συγκινεί υμνώντας:

« Γη της Ήλιδας, και ιερό άλσος

Ιερό δέντρο που φύτεψε ο Ηρακλής

Απ΄το οποίο με επιδεξιότητα πλέκεται με κλαδιά αγριελιάς βραβείο,

Λαμπρό καύχημα για συμμετοχή σε αγώνες…»

Γι' αυτό εξ άλλου και στα Προλεγόμενα των Ολυμπίων παραθέτει τα Ολυμπιακά αγωνίσματα και μας δίνει μια πολύ σημαντική πληροφορία, ότι στην εποχή του αυτά δεν λησμονήθηκαν, αλλά απεναντίας μερικά εξ αυτών διατηρήθηκαν στη Θεσσαλία και σε όλη την Ελλάδα.

 

Ο Νέος Ανάχαρσης

Στο πνεύμα του  πατριωτικού προγράμματος για την  αναβίωσης  της ελληνικής αρετής, εντάσσεται και η μετάφραση του πολύτομου έργου του γάλλου συγγραφέα Abbe Bartelemy Περιήγησις του Νέου Αναχάρσιδος εις την Ελλάδα, που αποτέλεσε το φιλόδοξο εκδοτικό πρόγραμμα των Ελλήνων εκδοτών της Βιέννης, αδελφών Μαρκίδων  Πούλιου.

Γνωρίζουμε ότι πολλοί γλωσσομαθείς Έλληνες συμμετείχαν στην κοινωφελή προσπάθεια της μετάφρασης, διότι ενδιαφέρονταν να εργαστούν για το διαφωτισμό του γένους.

Ένας από αυτούς ήταν και ο Ρήγας.

 Ίσως η επιλογή έκδοσης του έργου Τα Ολύμπια εκτός των άλλων  να σχετίζεται και με το γεγονός της μετάφρασης του Νέου Αναχάρσιδος, όπου έχει μεταφράσει εκτός του τμήματος για την πατρίδα του την  Θεσσαλία  και το κείμενο για την Ολυμπία και τους Ολυμπιακούς αγώνες.

Ο Ρήγας,  στον 4^ο τόμο του Νέου Ανάχαρση δίνει ένα πλήρες τοπογραφικό της Αρχαίας Ολυμπίας και της Αρχαίας Ήλιδας, της περιοχής δηλαδή όπου βρίσκεται η σκηνή του δράματος του θεατρικού του έργου '' Τα Ολύμπια''.

Στα Προλεγόμενα αναφέρει τον όρο «Τοπαρχία» για την Ολυμπία και την Ηλεία, όρο που τον χρησιμοποιεί στη Χάρτα του και στο Σύνταγμά του, και που αποτελεί βασική διοικητική διαίρεση του κράτος του.

Στο βιβλίο  ''Νέος Ανάχαρσις'' το κεφάλαιο με τίτλο  «Οδοιπορεία εις Ηλείαν, Ολυμπιακοί αγώνες» (έκτασης 70 σελίδων), είναι αφιερωμένο στους Ολυμπιακούς Αγώνες, ενώ μνημονεύει δίπλα στα αρχαία τοπωνύμια και τα αντίστοιχα της εποχής του τοπωνύμια  όπως "Ολυμπία-Σταυρός" , "Αλφειός-Ρουφιάς", "'Ηλις-Καλοσκόπι", Πηνεός ποταμός – ποτάμι Γαστούνης, τακτική την οποία ο Ρήγας εφαρμόζει και στην Χάρτα της Ελλάδος  θέλοντας κατ' αυτόν τον τρόπο να συνδέσει το ένδοξο παρελθόν με το παρόν.

Στη μετάφραση του Νέου Ανάχαρση γίνεται φανερό πόσο  μεγάλη ευαισθησία  έδειχνε ο Ρήγας απέναντι στη φυσική ομορφιά των τοπίων καθώς και στις αρχαιότητες που θύμιζαν στον σύγχρονο παρατηρητή την κλασική κληρονομιά της χώρας.

Βρισκόμαστε όμως σε μια εποχή άγριου ελέγχου και σκληρής λογοκρισίας. Καθώς η ελληνική έκδοση υμνούσε την αφοσίωση των αρχαίων Ελλήνων στην πατρίδα τους, τον ζήλο τους για την ελευθερία, την ανδρεία τους και τους αγώνες τους υπέρ των πατριωτικών τους στόχων, ο Βελεστινλής, για να αποφύγει την απαγόρευση του λογοκριτή, χρησιμοποίησε εντονότερα τυπογραφικά στοιχεία που έκαναν καταφανή τα συμβολικά μηνύματα του κειμένου, έτσι ώστε να  αποτυπωθεί αποτελεσματικότερα  η έμφαση στα πνεύματα των αναγνωστών.

Έτσι, ο Νέος Ανάχαρσης, το δημοφιλές βιβλίο του ευρωπαϊκού κλασικισμού έγινε στην ελληνική του έκδοση κατήχηση πατριωτισμού.

Οι αυστριακές αρχές κατάσχεσαν τα κιβώτια με τα βιβλία που μετέφερε ο Ρήγας,  και ενημερώνουν τον αυτοκράτορα πως η  έκδοση του Νέου Ανάχαρση είναι προωρισμένη να εξεγείρη το πνεύμα της ελευθερίας στους Έλληνες, να υποδείξει στο έθνος πόσο μεγάλη ήταν άλλοτε η πατρίδα του, παράλληλα δε,  θα λειτουργούσε ως προκήρυξη που  έμελλε να υποδείξει πως θα αποτινάξουν τον τουρκικό ζυγό χρησιμοποιώντας τα λαϊκά δικαιώματα και δυνάμεις, αλλά, και τους τρόπους  για να επανέλθουν στο αλλοτινό μεγαλείο.

Έχει ενδιαφέρον να σημειωθεί ότι οι αυστριακές αρχές αδιαφορούν για  τη γαλλική και τη γερμανική μετάφραση του βιβλίου και δεν τις απαγορεύουν  σε αντίθεση με την ελληνική!

Τα σύμβολα του ελληνικού πατριωτισμού, τα οποία η περιπλάνηση του Ανάχαρση είχε χαράξει στη συνείδηση των νεότερων Ελλήνων, αποτυπώθηκαν στη συνέχεια, στους μνημειώδεις χάρτες της Νοτιοανατολικής Ευρώπης , που σχεδίασε και δημοσίευσε ο Ρήγας στη Βιέννη.

Η Χάρτα  αποτελούσε ένα εγκυκλοπαιδικό πανόραμα του ελληνικού μεγαλείου, καταγράφοντας τόσο μιαν αντίληψη για το ελληνικό παρελθόν, όσο και ένα όραμα για το ελληνικό μέλλον.

Στη Χάρτα της Ελλάδος παραθέτει στο φύλλο εννέα το τοπογραφικό διάγραμμα της Αρχαίας Ολυμπίας και τη σημαντική θέση του αρχαίου Ιερού του Διός ενώ στο φύλλο τέσσερα έχει παραστάσεις από τα Ολυμπιακά αγωνίσματα της ελεύθερης πάλης, της ιπποδρομίας και της αρματοδρομίας

 

Το τέλος

Όμως η συνολική δραστηριότητα του Ρήγα ήταν απεχθής στους φορείς  του αυταρχισμού και του σκοταδισμού τόσο μέσα στην Οθωμανική επικράτεια όσο και στα ευρωπαϊκά κράτη.

Ο Ρήγας θα εκτελεσθεί το 1798  και θα περάσει στην πλειάδα των μεγάλων κυνηγημένων της Ιστορίας.

Αξίζει να θυμόμαστε ότι

Η αρχαιότερη δημοσιευμένη βιογραφική σκιαγράφηση του Ρήγα είχε συνταχθεί από τον Κωνσταντίνο Νικολόπουλο στο Παρίσι το 1824, η δωρεά του οποίου στην Ανδρίτσαινα, τη γενέτειρα του πατέρα του, αποτέλεσε την βάση της ίδρυσης της Νικολοπουλείου Βιβλιοθήκης.

 

Μετά την απελευθέρωση και την δημιουργία του νεοελληνικού κράτους οι  τοπικοί άρχοντες του τότε δήμου Λετρίνων(Πύργου) συγκρότησαν επιτροπή με πρόεδρο τον Ανδρέα Αυγερινό με τη σκέψη να εργαστεί για την αναβίωση των Ολυμπιακών αγώνων, ως πανελλήνιας -όχι διεθνούς- αθλητικής οργάνωσης

Εμπνεόμενοι από την πίστη του Ρήγα για την συνέχεια της αρχαίας και της νεότερης ιστορίας της περιοχής, και με αφορμή τον εορτασμό της 25ης Μαρτίου 1838 εκδίδουν ψήφισμα να πραγματοποιούνται οι αγώνες κάθε 4 χρόνια στον Πύργο, όμως δεν δόθηκε συνέχεια.

 

Η Ελλάδα, λόγω της Μικρασιατικής εκστρατείας,  γιόρτασε τα εκατόχρονα της ελευθερίας της  το 1930. Ο  αυστριακός αρχαιολόγος Όττο Βάλτερ που πρώτος έφερε στο φως την Αρχαία Ήλιδα (1910-14) τη διοργανώτρια πόλη των Ολυμπιακών Αγώνων, ζούσε  στην Αθήνα του μεσοπολέμου με την ιδιότητα του διπλωμάτη.

Σε σχετικό επίσημο έγγραφο του φιλέλληνα Βάλτερ προς το υπουργείο του στη Βιέννη το ΄30, υπάρχει η πρόταση να δώσουν το όνομα του Ρήγα Βελεστινλή σε δρόμο της αυστριακής πρωτεύουσας, καθώς  η Αυστρία -κατά το σκεπτικό του Βάλτερ- έπρεπε να μειώσει την οδυνηρή απόφαση αλλοτινών καιρών για την έκδοση του Ρήγα και των επτά συντρόφων του.

Εντέλει η ομογένεια της Βιέννης την δεκαετία του ΄60 θα τοποθετήσει προτομή του Ρήγα στην οικία του εκδότη Γεωργίου Πούλιου, και από τότε γιορτάζει κάθε χρόνο σε αυτό το σημείο την εθνική εορτή στις 25  Μαρτίου .

Μαζί τους κι εμείς, από την Ηλεία που ύμνησε ο πρωτομάρτυρας της ελληνικής ελευθερίας προσκυνούμε με τη σκέψη μας τον τόπο όπου έζησε ημέρες δημιουργικής δραστηριότητας και φριχτού μαρτυρίου.